Ὁ ΣΩΒ ἱδρύθηκε στὶς 2 Μαΐου τοῦ 1899 μὲ πρωτοβουλία τοῦ Δημητρίου Βικέλα. Τὴν ἡμέρα αὐτὴ στὸ σπίτι τοῦ Βικέλα, γωνία Βαλαωρίτου καὶ Κριεζώτου στὴν Ἀθήνα, συγκεντρώθηκαν οἱ Δημ. Αἰγινήτης, Τιμ. Ἀργυρόπουλος, Μᾶρκος Δραγούμης, Ἰω. Μπότασης, Ἰω. Πανταζίδης, Γ. Πασπάτης, Π. Πρωτοπαπαδάκης, Ἕκτωρ Ρωμᾶνος, Στέφ. Σκουλούδης, Γ. Στρέιτ καὶ Παντ. Ψύχας καὶ ὑπέγραψαν τὸ ἰδρυτικὸ πρακτικὸ τοῦ ΣΩΒ. Τὶς ἑπόμενες ἡμέρες στὰ ἱδρυτικὰ μέλη τοῦ ΣΩΒ προσετέθησαν ὁ Μητροπολίτης Ἀθηνῶν Προκόπιος καὶ οἱ Ν. Βλάγκαλης, Γ. Δροσίνης, Ν. Θών, Μ. Καλβοκορέσης, Ἀλ. Λαμπρινούδης, Σπυρ. Λάμπρος, Θρασ. Μἀνος, Ἀντ. Μάτεσις, Λέων Μελᾶς, Τρ. Μουτζόπουλος, Σῖμος Μπαλᾶνος, Ἰω. Πεσματζόγλους, Ν. Πολίτης, Ἀριστομ. Προβελέγγιος, Θ. Ρετσίνας, Ἄθως Ρωμᾶνος καὶ Ἀλέξ. Σκουζές. Τὰ ἱδρυτικὰ μέλη τοῦ ΣΩΒ ἦταν καθηγητὲς Πανεπιστημίου καὶ πρόσωπα ποὺ εἶχαν διακριθεῖ στὰ γράμματα καὶ στὶς ἐπιστῆμες, ποὺ εἶχαν ἀναδειχθεῖ ὡς παράγοντες τῆς οἰκονομικῆς καὶ κοινωνικῆς ζωῆς τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους ἢ εἶχαν διακριθεῖ στὸν πολιτικὸ καὶ τὸν στρατιωτικὸ στίβο.
Στὶς 8 Μαΐου συγκροτήθηκε τὸ πρῶτο Διοικητικὸ Συμβούλιο τοῦ ΣΩΒ, ἀποτελούμενο ἀπὸ τοὺς Δημ. Βικέλα, Πρόεδρο, Δημ. Αἰγινήτη, Ἀντιπρόεδρο, Παντ. Ψύχα, Ταμία, Τιμ. Ἀργυρόπουλο, Μᾶρκο Δραγούμη, Γ. Πασπάτη, Π. Πρωτοπαπαδάκη, Ἕκτορα Ρωμᾶνο, Γ. Στρέιτ, μέλη. Τὸ Συμβούλιο ὥρισε Γραμματέα τὸν Γ. Δροσίνη. Στὶς 14 Μαΐου, δημοσιεύθηκε τὸ ἱδρυτικὸ καταστατικὸ τοῦ ΣΩΒ.
Στὴν ἀρχὴ ὁ ΣΩΒ στεγάσθηκε στὸ σπίτι τοῦ Δημ. Βικέλα, στὴν συνέχεια δὲ στὴν ὁδὸ Σταδίου 55 καὶ στὴν ὁδὸ Πινακωτῶν 4, σημ. Χαριλ. Τρικούπη. Τὸν Αὔγουστο τοῦ 1901 ὁ ΣΩΒ ἐγκαταστάθηκε στὸ κτήριο ποὺ ἀνήγειρε ὁ Βικέλας στὴν ὁδὸ Ἀκαδημίας, στὸ γνωστὸ διώροφο μὲ τὴν παλιὰ κόκκινη πρόσοψη, ποὺ ἔδωσε τὸ χρῶμα καὶ τὸ ὄνομα στὴν πρώτη σειρὰ τῶν ἐκδόσεων τοῦ ΣΩΒ, στὰ Ὠφέλιμα Βιβλία, τὰ ἐπονομαζόμενα Κόκκινα Βιβλία. Στὸ κτήριο αὐτὸ ὁ ΣΩΒ παρέμεινε μέχρι τὸν Μάρτιο τοῦ 1968, ὁπότε μεταφέρθηκε στὴν ὁδὸ Ἀσκληπιοῦ 9, γιὰ νὰ ἐπανέλθει τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1975 στὸ ἀνεγερθὲν στὴν ἴδια θέση μέγαρο Δημητρίου Βικέλα, ὅπου σήμερα στεγάζεται ἡ Τράπεζα Ἀττικῆς. Ἀπὸ τὸ 2002 ὁ ΣΩΒ στεγάζεται σὲ χώρους τοῦ κτηριακοῦ συγκροτήματος τῆς Σεβαστοπουλείου Ἐργατικῆς Σχολῆς στοὺς Ἀμπελοκήπους.
Ἡ ἱστορικὴ διαδρομὴ τοῦ ΣΩΒ ἀπὸ τὸ 1899 καὶ μέχρι σήμερα χωρίζεται σὲ τέσσερες περιόδους, κάθε μία ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἔχει ἰδιαίτερα χαρακτηριστικά.
Ἡ πρώτη περίοδος, ἡ ἐπονομαζομένη τῶν Ὠφελίμων Βιβλίων (1899-1908), φέρει τὴν σφραγῖδα τοῦ Δημητρίου Βικέλα. Κατὰ τὴν περίοδο αὐτὴ ὁ ΣΩΒ κινήθηκε στὸν ἄξονα ἐκπαίδευση-ἀγωγὴ-μόρφωση, μὲ κοινὸ μέσο καὶ γιὰ τὰ τρία ζητούμενα τὴν εὐρεῖα διάδοση πρακτικῶν καὶ ὠφελίμων γνώσεων. Τοῦτο ἐπιδιώχθηκε μὲ ἐκδόσεις, στὶς ὁποῖες περιλαμβάνονται ἡ σειρὰ Ὠφέλιμα Βιβλία, τὸ περιοδικὸ Ἡ Μελέτη καὶ ἡ σειρὰ Παιδικὴ Βιβλιοθήκη, μὲ τὴν ἵδρυση λαϊκῶν καὶ σχολικῶν βιβλιοθηκῶν, ἀπὸ τὸ 1901, καὶ μὲ παρεμβάσεις στὰ ἐκπαιδευτικὰ πράγματα, ὅπως τὸ Ἐκπαιδευτικὸ Συνέδριο τοῦ 1904 καὶ ἡ ἵδρυση τῆς Σεβαστοπουλείου Ἐργατικῆς Σχολῆς τὸ 1907. Ἀξιοσημείωτη εἶναι καὶ ἡ κοινωνικὴ εὐαισθησία τοῦ ΣΩΒ, ὅπως ἐκδηλώθηκε μὲ τὴν οὐσιαστικὴ συμβολή του στὴν ἵδρυση, τὸ 1907, τοῦ Οἴκου Τυφλῶν στὴν Καλλιθέα.
Τὴν ἴδια περίοδο ἐκ μέρους ἀτόμων καὶ κοινωνικῶν καὶ κρατικῶν φορέων ὑπῆρξε μεγάλη ἀνταπόκριση γιὰ τὴν ἐνίσχυση τοῦ ἔργου τοῦ ΣΩΒ, ἡ ὁποία ἐκδηλώνεται κυρίως στὴν ἐγγραφὴ μελῶν τοῦ ΣΩΒ ἀπὸ τὰ πλέον διακεκριμένα μέλη τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας τῆς ἐποχῆς, στὴν πρόθυμη συμμετοχὴ συγγραφέων στὸ ἐκδοτικὸ πρόγραμμα τοῦ ΣΩΒ, στὶς προσφορὲς καὶ στὰ κληροδοτηματα δωρητῶν, μὲ πρώτους τὸν Δημ. Βικέλα, τὸν Μ. Κοργιαλένιο, τὸν Κωνστ. Σεβαστόπουλο.
Κατὰ τὴν δεύτερη περίοδο τῆς ζωῆς του (1908-1940) ὁ ΣΩΒ συνέχισε τὴν κληρονομιὰ τοῦ Δημητρίου Βικέλα συγχρόνως δέ, μὲ τὸν νέο πρόεδρό του Ἰωάννη Ἀθανασάκη, ἦλθε νὰ ἀπαντήσει σὲ αἰτήματα τῆς ἐποχῆς τοῦ Μεσοπολέμου καὶ κινήθηκε στὸν ἄξονα ἀπὸ τὸ πρακτικὰ ὠφέλιμο στὸ ἐθνικὰ καὶ κοινωνικὰ ὠφέλιμο. Στὸ πλαίσιο αὐτό, ὁ ΣΩΒ δραστηριοποιήθηκε σὲ τρεῖς τομεῖς: στὸν ἐκδοτικό, τὸν ἐκπαιδευτικὸ καὶ τὸν κοινωνικό, παράλληλα δὲ ἐνίσχυσε τὴν καλλιτεχνικὴ δημιουργία καὶ τὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα.
Εἰδικώτερα, κατὰ τὴν περίοδο αὐτὴ ὁ ΣΩΒ ἐγκαινίασε μιὰ νέα ἐκδοτικὴ σειρά, τὰ Πράσινα Βιβλία, μὲ τὴν ὁποία συνέχισε, κατὰ κύριο λόγο, τὴν παράδοση τῶν Ὠφελίμων Βιβλίων, πραγματοποίησε εἰδικὲς σειρὲς ἐκδόσεων, ὅπως τὰ Ἐθνικὰ Δημοσιεύματα, τὴν Ἱστορικὴ καὶ Λαογραφικὴ Βιβλιοθήκη, τὴν Λογοτεχνικὴ Σειρά, τὴν ἔκδοση τοῦ ἐπιστημονικοῦ περιοδικοῦ Ἑλληνικά.
Παράλληλα, ὁ ΣΩΒ ἔκανε οὐσιαστικὴ παρέμβαση στὴν ἐκπαίδευση, πρᾶγμα ποὺ ἐπιβεβαιώνεται ἀπὸ τὴν ἐπιτυχῆ λειτουργία, ἀπὸ τὸ 1908, τῆς Σεβαστοπουλείου Ἐργατικῆς Σχολῆς. Ἐπὶ πλέον ἀσχολήθηκε μὲ τὴν λαϊκὴ ἐπιμόρφωση. Ἔτσι, τὸ 1921 ὀργάνωσε δημόσια μαθήματα γενικῆς φύσεως, καὶ ἀπὸ τὸ 1924 μέχρι τὸ τέλος τῆς περιόδου σειρὰ ὁμιλιῶν μὲ θέματα τὴν γυναῖκα καὶ τὸ παιδί. Τὸ 1937 δὲ ἵδρυσε τὸ Κέντρο Γυναικείας Μορφώσεως.
Τὸ 1939 ὁ ΣΩΒ συνεπλήρωσε 40 χρόνια ζωῆς μὲ μεγάλη δραστηριότητα στὸν ἐκδοτικὸ καὶ τὸν ἐκπαιδευτικὸ τομέα, δραστηριότητα γιὰ τὴν ὁποία τιμήθηκε ἀπὸ τὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν μὲ τὸ ἀργυρὸ μετάλλιο.
Ἡ τρίτη περίοδος τῆς ζωῆς τοῦ ΣΩΒ (1940-1975) ὁρίζεται ἀπὸ τὸν πόλεμο τοῦ 1940, τὸν ὁποῖο ἀκολούθησαν τὰ δύσκολα κατοχικὰ καὶ μετακατοχικὰ χρόνια, καὶ ἀπὸ τὴν ἀνέγερση, τὴν δεκαετία τοῦ 1970 στὴν ὁδὸ Ἀκαδημίας, τοῦ μεγάρου Δημητρίου Βικέλα. Στὸ διάστημα αὐτὸ ὁ ΣΩΒ ἀγωνίσθηκε γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάκαμψη καὶ ἐπέτυχε νὰ ἐπαναλάβει τὶς ἐκδόσεις του, μὲ τίτλο Νεώτερες Ἐκδόσεις. Σειρὰ πρώτη, καὶ νὰ διατηρήσει καὶ νὰ ἀναπτύξει τὴν Σεβαστοπούλειο Ἐργατικὴ Σχολή.
Ἡ τέταρτη περίοδος τοῦ ΣΩΒ ἄρχισε τὸ 1976 καὶ συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Κατὰ τὴν περίοδο αὐτὴ στὶς ἐκδόσεις τοῦ ΣΩΒ προστέθηκε ἡ σειρὰ Νεώτερες Ἐκδόσεις. Σειρὰ Δευτέρα καὶ ἡ ἐπανέκδοση τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Μελέτη.
Τὸ 1999 ὁ ΣΩΒ συνεπλήρωσε 100 χρόνια ζωῆς καὶ προσφορᾶς στὰ γράμματα καὶ τὸν πολιτισμό, προσφορὰ γιὰ τὴν ὁποία τιμήθηκε ἀπὸ τὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν μὲ τὸ χρυσὸ μετάλλιο. Τὸ ἴδιο ἔτος ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸν ΣΩΒ μελέτη μὲ τίτλο Σύλλογος πρὸς διάδοσιν Ὠφελίμων Βιβλίων. Διαδρομὴ μιᾶς ἑκατονταετίας 1899-1999, στὴν ὁποία γίνεται ἐκτενὴς καὶ ἀναλυτικὴ ἀναφορὰ στὴν ἱστορία τοῦ ΣΩΒ καὶ στὶς δραστηριότητές του.